SRPSKI IDENTITET I SIMBOLI

Identitet i simboli imaju odlučujući značaj za određenje egzistencijalne stvarnosti ličnosti, ali isto toliko i za određenje etničke i kulturne stvarnosti jednog naroda. Šta vrede „sva blaga ovoga sveta” ukoliko se izgubi identitet?

Jer, ukoliko više nisam, ukoliko sam prestao da budem, tj. ukoliko više nisam ja (sa svojim sopstvenim osobinama) već neko drugi, šta mi vredi bilo kakva materijalna ili nematerijalna nadoknada?

U ovom tekstu ćemo u najkraćim crtama predstaviti neka od glavnih obeležja srpskog identiteta i s njim povezane etničke simbolike.

Jezik

U nauci (koja sledi odgovarajuću praksu) prisutno je više teorijskih koncepcija o naciji. Po najzastupljenijoj, naciju čini stanovništvo koje govori jednim jezikom i na ovoj idejnoj osnovi oformili su se gotovo svi evropski narodi. Uostalom, u starim srpskim i slovenskim tekstovima izrazi jezik i narod su često sinonimi. Dakle, po ovom određenju, oni koji govore jednim jezikom (i čiji su preci govorili istim jezikom) čine jedan narod, bez obzira na veru koju ispovedaju i države u kojima žive.

Po navedenoj definiciji, muslimansko stanovništvo srpskog jezika je sastavni deo srpske nacije, isto kao i katoličko stanovništvo srpskog jezika i porekla. Tako je i Vuk St. Karadžić svojevremeno govorio o „Srbima tri zakona”, slično kao i mnogi drugi autori.

Državna zajednica

Po drugoj koncepciji, naciju sačinjava stanovništvo jedne državne zajednice, i na ovoj ideji su takođe stvorene neke od nacija (na primer, modeli švajcarske i belgijske, i pre svega američke nacije). Ovaj pristup se ne može primeniti na srpski etnos, jer isključuje ogroman broj ljudi srpskog identiteta i porekla koji obitavaju van srpskih država.

Verski identitet

Međutim, osim navedenih postavki, ima i onih koje kao primarni naglašavaju verski identitet i u ovom smislu se o katolicima srpskog porekla i muslimanima srpskog porekla može govoriti kao o zasebnim nacijama. I zaista, uloga pravoslavno-hrišćanske vere i Srpske pravoslavne crkve u očuvanju identiteta Srba. i srpskog duhovnog prostora tokom istorije se pokazala kao odlučujuća, zajedno sa srpskim jezikom.

Slobodno izjašnjavanje

Naravno, postoje i oni koncepti etničkog identiteta koji dopuštaju subjektivnu mogućnost slobodnog etničkog izjašnjavanja bez obzira na maternji jezik, poreklo, državu i kulturu. Po tome, „Srbin je onaj ko se smatra Srbinom”, bez obzira na istorijske, antropološke i kulturne aspekte njegovog porekla. U ovom smislu, srpski identitet je određen prevashodno idejom o srpstvu kao istorijskoj i duhovnoj misiji koja objedinjuje ličnosti sa identičnom svešću.

Srpska obeležja i srpski simboli

Postoji veći broj različitih srpskih obeležja/simbola, od kojih se neki sreću veoma davno dok su drugi rezultat novijeg vremena. Pre svega, veliki broj srpskih simbola vezan je za pravoslavno-hrišćanski identitet, zatim za vladarske dinastije, narodne običaje i tradiciju itd. Simboli srpskih država (zastava, grb, himna) menjali su se tokom vremena, pri čemu su danas na snazi crveno-plavo-bela trobojka, grb sa dvoglavim belim orlom, krunom i krstom sa četiri ocila, kao i himna „Bože pravde”. S druge strane, srpski simboli su i srpski jezik, narodni junaci/heroji (Marko Kraljević, Miloš Obilić), ritualni kompleksi (porodična i seoska slava), pismo (ćirilica), narodna nošnja (na primer: opanak, šajkača), instrumenti (gusle), igre (kolo) itd. Osim toga, u različitim delovima srpskog naroda ulogu opštih simbola poprimala su i brojna lokalna obeležja. U novije vreme se prilikom javnih okupljanja kao simbol srpstva koristi pozdrav sa tri raširena prsta (u vezi s pravoslavnim načinom krštenja sa tri prsta).

Kosovski zavet i Svetosavski ideal

U nekim od najznačajnijih aspekata srpsku simboliku formuliše kosovski zavet/mit, pre svega u vezi sa simbolikom Nebeskog naroda i preformulisanja srpskog etnosa u novozavetni narod Božiji, sa misijom naroda-uzora uz pomoć kojeg drugi narodi, kao što formuliše Vladika Nikolaj Velimirović, treba da se uzdignu ka Bogu. Jedan od središnjih duhovnih simbola Srba i srpstva predstavlja svetosavski ideal/put, u smislu specifičnog, pravoslavnog, čuvanja izvorne hrišćanske tradicije kroz hrišćansko preosmišljavanje celokupnog narodnog života. Takođe, srpski srednjovekovni manastiri (Studenica, Sopoćani, Mileševa, Gračanica itd.) predstavljaju posebno naglašeni simbol srpskog naroda, isto kao i Kosovo, u smislu sakralnog prostora prvog reda koji određuje sudbinu celokupnog srpstva.

Srbi kao izabrani narod Božiji

Među svim srpskim simboličkim sistemima i predstavama, simbolika Nebeskog naroda i Carstva nebeskog ima posebno naglašenu ulogu u srpskoj tradiciji. Čak su i brojna istorijska zbivanja potvrdila nesumnjivi značaj ovih predstava u kolektivnoj svesti Srba, jer su u prelomnim istorijskim trenucima birani oni naizgled teži i pogubniji putevi koji su insistirali na odbrani narodne časti i na ideji o bezuslovnom podvrgavanju zahtevima Nebeske Srbije, predodređene kosovskim zavetom. Odrednica Nebeski narod u istorijskom smislu se vezuje za izbor cara/kneza Lazara opevan u narodnoj epici, gde on svesno odabira Carstvo nebesko i večnu slavu u odnosu na privremeni uspeh, stavljajući ideju Nebeske Srbije ispred ovozemaljskih dobara, a smrt, odnosno život u večnosti, iznad sramotnog ovozemaljskog života. Ova ideja neposredno je nadahnuta novozavetnom hrišćanskom idejom i simbolikom, pri čemu srpski narod dobija ulogu Božijeg tj. Nebeskog naroda, predodređenog da kroz istoriju trpi stradanja po uzoru na Hristova, koji je bio oklevetan, izdan, napušten, mučen i ubijen, nakon čega se ovaplotio u svojoj božanskoj suštini.

U ovom smislu, naglašenom i mnogim savremenim mitovima, srpski narod predstavlja izabrani novozavetni narod koji analogno starozavetnom izabranom narodu prolazi kroz golgotu i iskušenja kako bi promovisao srpstvo u vidu uzorne duhovno-istorijske misije kojom se narodi približavaju Bogu i izvornom hrišćanstvu, sve do uspostavljanja bogočovečanske civilizacije. Na ovaj način, etički imperativ se proglašava za vrhovni nacionalni ideal, a svaka dilema između identiteta i prosperiteta (i u tradicionalnom i u savremenom kontekstu) unapred se proglašava lažnom, što su, kao realni činilac, potvrdila i istorijska dešavanja. Više autora (pre svih pomenuti sveti Vladika Nikolaj Velimirović) isticalo je odlučujući značaj upravo ovih ideja za određenje srpskog narodnog bića tj. skrivenih mitskih obrazaca koji su uslovili njegov istorijski put i razvoj.

Ivica Todorović