Sveti Sava prosvetitelj Srba

Srbi pripadaju velikoj porodici slovenskih naroda. Iz svoje prapostojbine, severne Evrope, već u 5. i 6. veku naseljavaju Balkansko poluostrvo u severnim predelima Vizantijskog carstva.¹

Prema obaveštenjima vizantijskog pisca i cara-istoričara Konstantina VII Porfirogenita (913-959), prvo masovnije krštenje Srba bilo je u vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641). Dva i po veka kasnije kada je Vizantijom vladao Vasilije I Makedonac (867-886), carigradski Patrijarh Fotije daje blagoslov Svetoj braći Kirilu i Metodiju i šalje ih u misiju pokrštavanja slovenskih plemena. Za Fotija se s pravom kaže da je kum svim slovenskim narodima, dok su sveta braća Kirilo i Metodije duhovni prosvetitelji ne samo Srba nego i svih slovenskih naroda. Ono što je bilo presudno u krštenju, ne samo Srba nego i svih Slovena, jeste nastanak slovenskog pisma, azbuke, odnosno glagoljice i ćirilice, polovinom 9. veka čiji su tvorci i izumitelji upravo Kirilo i Metodije. Stvaranje slovenskog pisma bilo je od ogromnog značaja, jer su bogosluženja i propovedi – pouke narodu – vršene na narodnom jeziku, jeziku razumljivom narodu. Postanak pismenosti kod Slovena nerazlučivo je vezan za primanje hrišćanstva na narodnom jeziku. S pravom je već davno konstatovano da su prve reči koje su uopšte napisane na slovenskom jeziku i pismu bile upravo reči iz Svetog pisma: „U početku beše Reč, i Reč beše u Boga, i Reč beše Bog… i bez njih ništa ne postade što je postalo…“ Na slovenski jezik je odmah sa grčkog jezika prevođeno Sveto pismo, kao i neophodne bogoslužbene knjige. Prema tome, dubinska hristijanizacija je počela ne na grčkom, još manje na latinskom, nego na narodnom, slovenskom jeziku koji je po zastupljenosti u tadašnjem svetu bio na trećem mestu, odmah posle grčkog i latinskog. Posle smrti Svete braće u misionarenju i širenju hrišćanstva posebno su se istakli sv. Kliment i sv. Naum, koji su delovali nekoliko desetina godina u okolini Ohridskog i Prespanskog jezera. Oni su negovali i razvijali slovensku pismenost, vaspitavali su i školovali domaće sveštenike koji su išli u narod i širili veru.²

Iako kršten, srpski narod se teško odricao svoje paganske vere i običaja. Za konačno učvršćivanje hrišćanstva kod Srba svakako je odlučujuću ulogu odigrao Sveti Sava. On je bio najmlađi sin Stefana Nemanje i svetovno ime mu je bilo Rastko. Rođen je oko 1175. godine. Još dok je bio dete pokazivao je sklonost ka hrišćanskoj pobožnosti, čitanju i knjizi. Nije slučajnost što je Rastko sa 16 godina, protivno želji roditelja, otišao sa jednim ruskim monahom u Svetu goru, gde se u manastiru Svetog Pantelejmona (Stari Rusik) zamonašio, postavši tako monah Sava. On se od samog početka potpuno i bez ostatka predao isposništvu, molitvi i strogom monaškom životu, tako da je ubrzo skrenuo pažnju svih na Svetoj gori, pogotovu što je bio iz vladarske porodice. Za primerom najmlađeg sina, monaha Save, pošao je uskoro i već ostareli Stefan Nemanja. On se na državnom saboru u Rasu 1196. god. odrekao vladarskog prestola, a za svoga naslednika izabrao srednjeg sina, Stefana. Odmah posle toga, primio je monaški postrig i kao monah Simeon proveo je ostatak života u miru i monaškoj tišini Svete gore zajedno sa Savom. Svojim boravkom na Svetoj gori otac i sin su na sebe skrenuli pažnju, i kao monasi a i kao ktitori i priložnici mnogih svetogorskih manastira. Prirodna posledica toga jeste podizanje srpskog manastira Hilandara na Svetoj gori. Manastir je, u stvari, obnovljen 1198. god. Ubrzo posle toga upokojio se monah Simeon 13. februara 1200. god. Sabor monaha Svete gore odmah ga je proglasio za svetitelja -Sveti Simeon Mirotočivi, dok mu je sin monah Sava napisao Službu i Žitije (Biografija).

Ovi događaji sa ocem i sinom ispostavili su se kao presudni za celokupnu istoriju čitavog srpskog naroda. Posle smrti oca Sveti Sava nastavlja svoju misiju u nimalo lakim uslovima. Krstaši ubrzo ovajau Vizantiju i uspostavljaju Latinsko carstvo (1204-1261). U Srbiji se braća svađaju oko prestola i dolazi do građanskog rata. Sveti Sava uzima svete mošti svog oca Simeona Mirotočivog i sa njima 1208. god. polazi put Srbije. Uspeva da nad moštima oca izmiri avađenu braću i kreće sa misionarskim radom i organizacijom crkve u državi. U periodu od 1208 do 1217 Sveti Sava je arhimandrit i Iguman manastira Srudenice. Taj period se smatra izuzetno plodnim u njegovom prosvetiteljskom radu. Pored pisanja žitija i tipika, prevođenja zakonopravila i bogoslužbnih knjiga, Sveti Sava intezivno radi na svim poljima. On je neprekidno putovao po svim srpskim zemljama, propovedao, učio sve veri pravoslavnoj, širio pismenost, pobožnost, gradio crkve i manastire, poučavao sveštenike, monahe i narodne učitelje. Iz tog vremena potiču priče i legence o svetom Savi kao narodnom prosvetitelju i učitelju, čudotvorcu, izbavitelju svih bolesnih, siromašnih, nevoljnih… Sve do pojave svetog Save, Crkva je u srpskim zemljama bila pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije. Pominju se samo tri eparhije: Ras, Prizren i Lipljan, a u njima su vladike bili Grci. Zato je sveti Sava odlučio da za potrebe svog naroda u samostalnoj i nezavisnoj srpskoj državi iz naroda pripremi sveštenike, monahe i episkope, narodne učitelje, ukratko rečeno, da potpuno osamostali Crkvu u Srbiji. Godine 1217. Sava napušta Srbiju i ponovo odlazi u manastir Hilandar. Odatle sa pratnjom odlazi u Nikeju kod izbelog vizantijskog cara Teodora Laskarisa i carigradskog patrijarha Manojla Sarantena, i moli ih za samostalnost (autokefalnost) Crkve u Srbiji. Savina molba je prihvaćena, i to je bilo najbolje moguće rešenje s obzirom na okolnosti u kojima se tadašnji svet nalazio. Sava je u Nikeji rukopoložen (hirotonisan) za arhiepiskopa – poglavara Crkve u Srbiji, i uzeo je titulu „arhiepiskop srpskih i primorskih zemalja“.

Tako je srpski narod oko četiri veka nakon primanja hrišćanstva dobio duhovnu samostalnost, crkvenu autokefaliju, čime je međunarodno i međucrkveno potvrđena njegova duhovna zrelost i sposobnost da može potpuno samostalno i odgovorno da ima sopstvenu crkvenu organizaciju i uređenje po ugledu na istočne autokefalne crkve (Jerusalimska, Aleksandrijska, Antiohijska).

Sveti Sava se potom vraća u Srbiju, ali ide preko Hilandara, odakle uzima svoje najbolje učenike-monahe za buduće episkope u Srbiji. Na putu za Srbiju kratko vreme provodi u Solunu, gde dovršava sastavljanje Zakonopravila (Krmčija) kao crkvenodržavnog zakonika ili Ustava kojim se zakonski reguliše uređenje samostalne Srpske crkve. Prva Savina briga sada je bila da u život sprovede uređenje Srpske crkve. Pored postojeće tri eparhije. Sava osniva još osam novih episkopija, i to: Žičku (sedište Srpske crkve – Arhiepiskopije je u manastiru Žiči). Sedište svake eparhije bilo je u manastiru. Manastire su njihovi graditelji – ktitori obdarili imanjima (njivama, šumama, vinogradima, pašnjacima, voćnjacima…) da bi mogli da se izdržavaju i obavljaju svoju veoma važnu duhovno-prosvetiteljsku misiju u narodu. Svi novopostavljeni episkopi dobili su po jedan primerak-prepis Krmčije, koja ih je rukovodila u upravljanju svojim crkvama i manastirima.

U manastiru Žiči. koji je određen za sedište Arhiepiskopije, održan je na Spasovdan 1221. god. državno-crkveni sabor. Na ovom saboru je Sava krunisao za kralja svog brata Stefana. Tim činom Srbija je dobila prvog srpskog kralja – Stefana Prvovenčanog, a samim tim postala i kraljevina. Sava je tom prilikom, pa i sutradan, održao svoju poznatu Žičku besedu o pravoslavnoj veri, u kojoj poučava i kralja, i vlastelu, i novoizabrane episkope. i igumane i sav narod osnovnim istinama pravoslavne hrišćanske vere, ali na osnovu Svetog pisma, dela svetih Otaca Crkve, vaseljenskih i pomesnih sabora. Naravno, ovakvo uspešno vođenje crkvenih i državnih poslova u Srbiji nije prošlo bez teškoća, kako iznutra tako i spolja. Savinom delu prvo se protivila Ohridska arhiepiskopija sa učenim Dimitrijem Homatijanom na čelu, koji je napisao jedno protestno pismo Savi, u kome osuđuje „monaha Savu“ što je, navodno, napustio Svetu goru i otišao u svet, i postao čak arhiepiskop bez njegovog znanja. Međutim, ovaj protest nije imao osnova budući da se sveti Sava pridržavao pravila i crkvenih kanona i postupao shodno međunarodnim okolnostima u kojima se tada Srbija našla.

Godine 1229. Sveti Sava odlazi na prvo pokloničko putovanje u Svetu zemlju. Ovo poklonjenje svetinjama Svete zemlje nije bio samo Savin lični čin. To je mnogo značilo za celu Srpsku crkvu, sada mladu arhiepiskopiju. Sava je tada posetio Jerusalim i manastir Svetog Save Osvećenog. Za srpske monahe otkupio je manastir Svetog Georgija u Akri, i manastir Svetog Jovana Bogoslova na Sionu. Boravak u ovim i drugim manastirima sveti Sava je iskoristio da dobro prouči uređenje i život monaha u njima, kako bi tu praksu preneo u manastire i crkve u Srbiji. Od tada se u Srpskoj crkvi sve više osećao uticaj jerusalimskog tipika umesto carigradskog studitskog iz manastira Studion iz Carigrada. U Srbiju se sveti Sava vratio sa velikim poklonima, koje su činile ikone, kandila, svešteničke odežde, ukrasi za crkve, knjige, mošti svetitelja…

Godine 1233. dogodila se smena na kraljevskom prestolu. Posle kraćih nemira i potresa za kralja je došao Radislavljev brat. kralj Vladislav, sinovac svetog Save. Zahvaljujući Savinom neprikosnovenom duhovnom autoritetu i ugledu u narodu, i ova kriza ubrzo je prevaziđena.

Sem što je bio veliki hrišćanin i duhovnik, mudar i praktičan, sveti Sava je znao odlično da proceni šta je dobro i korisno za budućnost Crkve i naroda. Sava je već bio u godinama. Približavao se kraj njegovog plodnog života i on je bio toga svestan. Zato je odlučio da još jednom u interesu Crkve i države učini poklonjenje svetinjama ne samo Svete zemlje, gde je bio nekoliko godina ranije, nego i drugim svetinjama na Istoku. Verovatno, predosetivši da se neće vratiti sa tog puta, on se na crkvenom saboru 1233. god. odrekao arhiepiskopskog trona, a za svog naslednika predložio Arsenija Sremca (+1266). Kako je, dakle, Crkvu osigurao s te strane, Sava u proleće 1234. god. odlazi u Svetu zemlju. Ovoga puta je posetio i Aleksandriju i patrijarha Nikolu, zatim drevne manastire u Egiptu, Sinajsku goru i tamošnje manastire. Vraća se preko Jerusalima i Antiohije u Carigrad, gde je nabavio mnoge potrebne stvari za svoju Crkvu Uputio se preko Bugarske u Srbiju, zadržavši se u Trnovu kod bugarskog cara Jovana Asena. Poslednju Svetu liturgiju odslužio je uoči Bogojavljenja 1236. godine. Nije dočekao da se vrati u Srbiju. Razboleo se i umro u Trnovu 14/27. januara, a sahranjen je u tamošnjoj crkvi. Njegov sinovac, kralj Vladislav, uspeo je da posle godinu dana prenese njegovo telo iz Trnova i sahrani ga 6/19. maja 1237. god. u svojoj zadužbini, u manastiru Mileševi.³

Narod se u velikom broju okupljao na Savinom grobu i molio se za isceljenja od raznih bolesti. Strani pisci iz 16. veka koji su posetili manastir Mileševu kažu da je kult Svetog Save bio razvijen ne samo kod pravoslavnih Srba već i kod Rimokatolika i muslimana. Mletački poslanik Ramberti 1534. god. sa čuđenjem je zapisao da veću milostinju manastiru daju Turci i Jevreji od hrišćana. 1574. Žan Šeno opisao je putovanje francuskog ambasadora D*Armona kroz Srbiju i kaže da «tu žive monasi na grčki način i pokazuju Savino telo. Turci muslimani ga poštuju i čine milostinju. To potvrđuje iste godine i Žak Gaso, kao i mletački ambasador Katarino Zen (1550) i parižanin Pjer Leskalopije (1574). Savu su poštovali i rimokatolici i slave ga kao sveca hrvatski i bosanski biskupi (Splićanin Kavanin i bosanski Tomko).

U šesnaestom veku ustanici su u borbama protiv Turaka nosili zastave sa Savinim likom, što je simvolisovalo borbu za obnovu nemanjićke države. Turci su im se zato osvetili. 1594. Sinan-paša spaljuje telo Svetog Save na Vračaru u Beogradu.⁴ Na tom mestu srpski narod podiže velelepan hram posvećen Svetome Savi čija se izgradnja privodi kraju.

Za mnoge ljude svetovnog načina razmišljanja, a naročito za savremenog građanina potrošačke civilizacije, odricanje od vlasti i bogatstva i uživanja koja ove dve stvari donose je u najmanju ruku nerazuman korak u životu, jer su skoro sva stremljenja usmerena ka tome (ka sticanju i lagodnom životu). No ono što je ludo pred svetom pred Gospodom je veliko. Sveti Sava je najbolji primer obistinjenja reči Gospodnjih izrečenih u Svetom Jevanđelju: «Zaista, zaista vam kažem: nema nikoga koji je ostavio kuću, ili braću, ili sestre, ili oca, ili mater, ili ženu, ili decu, ili zemlju, mene radi i jevanđelja radi, a da ne će primiti sad u ovo vreme sto puta onoliko kuća, i braće, i sestara, i otaca,i matera, i dece i zemlje, u progonjenju, a na onome svetu život večni» (Marko 10., 29.-30.).

Sveti Sava se odreko zemaljske vlasti koje bi trajala nekoliko desetina godina. Za uzvrat je od Gospoda dobio to, da vlada Srbijom i srpskim pokoljenjima vekovima. Evo do dana današnjeg osam stotina godina Sveti Sava vlada i ljubavlju opčinjava srca mališana, mladića i devojaka. On nam je i otac, i brat, i sin. Na pitanje ko je prvi srpski prosvetitelj – odgovor je Sveti Sava. Ko prvi srpski arhiepiskop – Sveti Sava. Ko prvi srpski diplomata – opet Sveti Sava. Ko prvi srpski pisac i prevodilac – Sveti Sava. Ko je prvi srpski zakonodavac i pravnik – opet Sveti Sava. Sveti Sava je i prvi srpski lekar. On je izgradio prve manastire, crkve i bolnice. Ohristovio je srpsku istoriju, prosvetio narod i utvrdio ga u veri. Njegov duh i dalje Srbijom vlada i vladaće dok je sveta i veka. Savine reči koje upućuje studeničkom Igumanu Irineju, upućene su generacijama i generacijama Srba i važe i do dana današnjeg:

„A bili smo najpre u nedoumici! Istok je mislio da smo zapad, a zapad da smo istok. Neki od nas su pogrešno shvatili naše mesto u ovom sukobu struja pa su vikali: Mi nismo ni jedna ni druga struja; A neki da smo mi isključivo jedna ili druga! A mi smo Srbi, kažem ti Irineju, sudbinom predodređeni da budemo istok na zapadu i zapad na istoku, i da priznajemo iznad sebe samo nebeski Jerusalim. A na zemlji – nikoga!“⁵

¹ Dr. Radomir Popović, Srpska Crkva u istoriji, Hrišćanska misao,
Beograd 1997, str. 5
² Isto, str. 7,8
³ Isto, str. 7-21
⁴ Dr. Predrag Puzović, Kult Svetog Save, Istorija SPC, Bogoslovski Fakultet SPC, Beograd 2003, str. 23
⁵ www.crkva.org.yu

Boban Petković